Een monument in kaart
Een monumentaal pand verbouwen is geen sinecure en al helemaal niet wanneer het een rijksmonument betreft. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten, waarvan sloop (vrijwel) uitgesloten is en verbouw enkel onder strikte voorwaarden toegestaan. Binnen de architectuur is dit dan ook een discipline op zich. Want hoe breng je zo’n gebouw in kaart? Wat moet je weten en hoe kom je daarachter? En, wat kun je wel en wat kun je niet doen? In dit artikel laten we je in de keuken kijken met een beknopte masterclass.
De ui afpellen
Een rijksmonument is minimaal 50 jaar oud en meestal nog veel ouder. Dit betekent vaak dat er in de loop der tijd meerdere malen verbouwd is en de bestaande situatie zich niet direct laat lezen. Het gebouw is een hele erfenis van tijdlagen en verbouwingen die amper of niet gedocumenteerd zijn en die achteraf ontcijferd moeten worden: wat is origineel en wat is later toegevoegd of veranderd? En wat zijn precies de waardevolle onderdelen van het gebouw? De eerste stap om dit te begrijpen, is een zogenaamd bouwhistorisch onderzoek. Al het beschikbare materiaal uit het archief of anderszins, zoals historische foto’s, teksten of bouwtekeningen, worden bij elkaar gezocht en bestudeerd, om te achterhalen hoe het monument in de loop der tijd gebruikt is en veranderd is. De tijdlagen worden zo afgepeld, op zoek naar hoe en waarom van de gegroeide situatie. Op basis van dit onderzoek wordt een historische waardestelling gemaakt. Dit is in feite een waardering van de onderdelen van het gebouw. Een gebouw is immers een rijksmonument, omdat het cultuurhistorische waarde heeft. Deze waarde wordt nu middels kleurenschema’s en tekstuele onderbouwingen vastgelegd voor de verschillende onderdelen. Dit kan betekenen dat het ene onderdeel superbelangrijk is, terwijl een ander zelfs als een hinderlijk wordt gezien voor de waarde van het geheel. De waardestelling maakt duidelijk wat nu precies de kwaliteiten van het monument zijn, wat cruciaal of ondergeschikt is.
Meten is weten
Op basis hiervan kun je een inschatting maken op welke manier je het beste met het rijksmonument kan omgaan. Genoeg voor een hoofdopzet, een ontwerp, maar je weet nog lang niet genoeg om een volledig uitgewerkt bouwplan te maken. Oude tekeningen kloppen namelijk vaak niet precies met de werkelijke situatie. Bovendien zijn oude gebouwen vaak scheef of verzakt en kan er sprake zijn van flinke maatverschillen. Om dit goed in kaart te brengen is het noodzakelijk de situatie digitaal en in drie dimensies in te meten. Met een speciale scanner kan een puntenwolk worden gemaakt, waarmee alles tot op de millimeter nauwkeurig kan worden vastgesteld. In combinatie met fotomateriaal ontstaat een ruimtelijk model, dat getoetst kan worden aan de bouwtekeningen. In combinatie met een inmeettekening van wanden en gevelopeningen kan van de bestaande toestand een driedimensionaal computermodel (BIM-model) worden gemaakt. Het monument wordt in al zijn facetten gevangen. Echter een goed plan hiermee te maken, dat is ook een kunst op zich.
Mensen veronderstellen vaak dat je weinig tot niets aan een monument mag veranderen. Dat is echter een misvatting, want vaak kan er een heleboel. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed – de instantie verantwoordelijk voor de monumentale status – is erbij gebaat dat een monument goed gebruikt of hergebruikt wordt. Goed gebruik is de beste garantie voor het behoud van het monument. Leegstaande, onbruikbare gebouwen zijn op de lange termijn een bedreiging en derhalve ongewenst. Daarom wordt er ook vanuit de Rijksdienst meegedacht over nieuw gebruik en hoe dit op een verantwoorde manier in het monument een plek kan krijgen. Met respect voor het bestaande kan er een nieuwe tijdlaag worden toegevoegd, met eigen kwaliteiten en een eigen uitstraling. Herkenbaar als nieuw en anders, wat de verschillende bouwperiodes van een monument duidelijk leesbaar maakt. Een kwaliteitsimpuls voor het monument, die het behoud voor de toekomst garandeert. Hoe dat precies moet? Daarin is iedere situatie anders. En precies dat maakt ontwerpen aan monumenten ook zo uitdagend.
Architéma werkt op dit moment aan meerdere monumentale projecten, zoals de Stadhoudershof en de bedrijfshuisvesting van Herman Jansen in de Brandersbuurt. Hou deze blog, onze site en social media in de gaten voor meer informatie over de voortgang van deze en andere projecten, waar we nu nog niets over mogen zeggen.
