De logica van een Jeneverbranderij
Een wankele, losstaande gevel ondersteund door een roestige stalen stellage. Iedere Schiedammer die geregeld vanaf de Westerhavenbrug naar de Stadhouderslaan gaat, kent dit enigszins onheilspellende beeld maar al te goed. 10 jaren verstreken er sinds het pakhuis in de vroege ochtend van 9 juni 2007 in vlammen opging, waarna enkel nog de voorgevel te behouden bleek. Nu dit complex op het punt staat een tweede leven te beginnen, is het een goed moment voor enige verdieping in de structuur en betekenis van een typisch Schiedamse gebouwvorm.
Geen pakhuis, maar een branderij
In de volksmond staan ze bekend als pakhuizen, maar meestal zijn het eigenlijk voormalige Jeneverbranderijen die nog steeds in grote getalen te vinden zijn langs de historische havens van Schiedam. Op sommige plaatsen, zoals de Westerkade, zie je nog een hele reeks karakteristieke puntgevels – een beeld dat in meer dan een eeuw relatief weinig veranderd is. Wie goed kijkt, ziet een rijke variatie aan gevels met toch veel terugkerende ingrediënten. En dat is geen toeval. Toen deze gebouwen in de 19e eeuw gebouwd werden, waren ze als een maatpak ontworpen rond de behoeftes van een bloeiende industrie. Een vroeg voorbeeld van ‘Lean bouwen’, waar over alles is nagedacht.
functionele versiering
Beeldbepalend voor deze pakhuizen is veelal de brede, getoogde poort die het hart van de voorgevel vormt. Figuurlijk het hart, want de poort staat niet in het midden van de gevel - een logisch gevolg van de structuur: een rij fraaie, gietijzeren kolommen dragen een zware balk, die het pand in twee beuken deelt. De poort is vervolgens links of rechts van deze tweedeling geplaatst. De twee beuken zijn overigens ook niet symmetrisch verdeeld. Aan de ene zijde stonden de beslagbakken die veel plaats innamen en aan de andere zijde de smallere hogere distilleerketels. De voorgevel werd veelal opgetrokken uit een rode, chiquere steen, terwijl de zijgevels zijn gemetseld met goedkopere, gele IJsselsteentjes. Blijkbaar was presentatie een belangrijke overweging. De rijkdom en kwaliteit van de uitwerking van de gevel varieert sterk en zegt iets over de welvaart en ambitie van de eigenaar. Toch hebben de meeste versieringen een duidelijk functioneel doel. De penanten die de poort flankeren zijn gemaakt van hardsteen, wat (de naam zegt het al) harder is dan baksteen. Het beschermde de hoeken van de poort tegen beschadigingen bij laden en lossen. Beter beschouwd zijn alle hardsteen elementen vooral een kwestie van functionaliteit. De sluitsteen boven de poort, de dorpels onder de ramen, de scharnierstenen van de ramen – hier is de hardheid van de steen een toegevoegde waarde. De drie hoog geplaatste ramen die de poort flankeren, zijn niet bedoeld om naar buiten te kijken, maar om te openen. Wanneer er binnen jenever geproduceerd werd, was deze rudimentaire ventilatie meer dan welkom. Op de eerste verdieping liggen de ramen dieper, bij de drie getoogde raampjes en het ene poortje. Dit is het zakkendragerspoortje. Hier werd van buiten een ladder tegen aan gezet, zodat de zogenaamde zakkendragers de grondstoffen naar opslag op de verdieping konden sjouwen. De uitstekende dakrand is niet alleen fraai, maar steekt ook uit om de gevel te beschermen tegen vocht. Zo zijn de versieringen van de gevel veelal te herleiden tot functionele overwegingen, al zijn er ook soms zaken die een poëtischer ontstaansgrond hebben.
Neptunus en Mercurius
De afgebrande branderij is een bijzonder exemplaar, omdat het deel is van een tweeling. De panden zijn spiegelsymmetrisch gebouwd en kregen ieder een tot de verbeelding sprekende naam: rechts de Mercurius, genoemd naar de Romeinse god van de handel, links de Neptunus, god van de zeevaart. De lading moge duidelijk zijn: de jenever die hier geproduceerd werd kon direct via de kade verscheept worden naar heinde en verre. Ironisch genoeg was het de Neptunus die uiteindelijk afbrandde en er nu al bijna een decennium haveloos bijstaat. Gelukkig is er verandering op komst. Met het plan de Stadhoudershof van Architéma Architectuurstudio zal het complex binnenkort worden verbouwd tot loftachtige appartementen, die recht doen aan deze prachtige plek. Binnenkort volgt er meer informatie over dit bijzondere project op onze site en via social media, dus hou het in de gaten.
